آموزش جغرافیا به روش مدرن

آموزش جغرافیا به روش مدرن

امروزه روش‌های متعددی در امر یاددهی- یادگیری وجود دارد. اینکه چه روشی را برای چه درسی و چه موقع به کار برد به انتخاب معلم و توانایی وی در اجرای آن بستگی دارد. «معلم حرفه‌ای واقعی» کسی است که حقیقتاً در کار خود کفایت داشته باشد. وی در این سه رکن تدریس، یعنی شناختن دانش‌آموزان، موضوع و روش تدریس به خوبی کارآمد است. او بر روش‌‌ها و شیوه‌های گوناگون تدریس مسلط است و

با توجه به وضعیت و نوع کلاس ماهرانه روش مناسب را برای تدریس در آن کلاس در پیش می‌گیرد. 

جغرافیا نیز همانند سایر علوم با روش‌های خاصّ آموزش داده می‌شود که در نوع خود منحصر به فرد می‌باشند و در سایر رشته‌ها از آن روش استفاده نمی‌گردد. در این نوشته سعی بر این است که برخی از  از مهم‌ترین این روش‌ها معرفی می‌گردد. امید است مورد استفاده همکاران قرار گیرد.

برخی از عوامل که می‌توانند در امر یاددهی – یادگیری معلم را یاری دهند عبارتند از:

1. حفظ اسامی دانش‌آموزان

2. تشریح برنامه درسی و چگونگی ارزشیابی درس موردنظر برای دانش‌آموزان

3. تقسیم نگاه بین تمام فراگیران به هنگام تدریس

4. تقویت حس خودباوری و اعتماد به نفس دانش‌آموزان

5. مسلط برا امر تدریس

6. انتخاب شیوه تدریس مناسب با هر یک از موضوعات و پرهیز از به کار بردن هرگونه روش تکراری

7. آشنایی با وسایل کمک آموزشی  و استفاده از آنها

8. تسلط بر رایانه

9. استفاده از انواع تشویق در حین تدریس

10. داشتن برنامه درسی (طرح درس)

عوامل مانع یادگیری:

۱.مشکلات مربوط به زبان و لهجه

۲.جالب نبودن بحث برای هر یک از طرفین

۳.تسلط اندک در امر پردازش اطلاعات

۴.قدرت اندک در امر پردازش اطلاعات

۵.خجالتی بودن و حجب و حیای معلم

عوامل موثر در یادگیری

 

۱.آمادگی:

دانش‌آموز باید از لحاظ جسمی، عاطفی و عقلی رشد کرده باشد تا بتواند به خوبی یاد بگیرد.

۲.انگیزه و هدف:

یادگیری معلوم انگیزه‌های متفاوتی است، یکی از این انگیزه‌ها که نقش مهمی در جریان یادگیری دارد، میل و رغبت شاگرد به آموختن است و یکی دیگر از آنها هدف می‌باشد. هدف به فعالیت انسان نیرو و جهت می‌دهد.

۳.تجارب گذشته:

آموخته‌ها و تجربه‌های گذشته شاگرد «ساخت شناختی»وی را تشکیل می‌دهد. آمادگی شاگرد در حد وسیعی تحت تاثیر تجارب گذشته اوست. فرد زمانی می‌تواند مفاهیم و مسائل جدید را درک کند که مفهوم و مسئله جدید با ساخت شناختی او مرتبط باشد.

۴.موقعیت یادگیری و محیط آن:

این عامل هم تاثیر بسزایی در امر یادگیری دارد. محیط ممکن است فیزیکی باشد، مانند نور، هوا، تجهیزات و امکانات آموزشی. یا ممکن است عاطفی باشد. رابطه معلم و شاگرد، رابطه شاگردان باهم، رابطه والدین باهم و نگرش والدین و مربیان در زمینه‌ی تربیت فراگیران همگی می تواند در میزان یادکیری آنها بسیار موثر باشد.

۵.روش تدریس معلم:

بدون شک نیروی انسانی به ویژه معلم از مهمترین عوامل تشکیل‌دهنده‌ی محیطهای آموزشی است و به لحاظ اهمیت نگرش و روش تدریس معلم در فرایند فعالیتهای آموزشی و در نهایت، تاثیر آن در روند یادگیری بسیار ضروری و موثر است. این عامل برتری و رجحان خاصی نسبت به سایر عوامل دارد.

۶.رابطه کل و جزء:

طرفداران مکتب گشتالت معتقد در کل، اجزاء را در یک طرح و زمینه قرار می‌دهند و ارتباط آنها را روشن می‌سازد. در جریان تدریس، معلم باید در حد امکان ابتدا مطالب درسی را به صورت کل مطرح کند و ارتباط اجزاء با کل را مشخص سازد و پس از آن به بررسی و تحلیل اجزاء بپردازد.

۷.تمرین و تکرار:

برای بسیاری از دست‌اندرکاران آموزش و پرورش، هنوز این سوال‌ها مطرح است: تمرین چه نقشی در فرآیند یادگیری دارد؟ آیا پیشرفت یادگیری مستقیماً تابع تکرار است؟ مساعدترین موقعیت برای تمرین کدام است؟ در پاسخ باید گفت: تاثیر تمرین و تکرار در کل فرآیند یادگیری و حیطه‌های مختلف آن به ویژه در حیطه روانی – حرکتی، انکار ناپذیر است.

 

در مجموع می‌توان گفت : که در یادگیری با معنا سه محور اصلی مدنظر است:

۱.راهبردهایی جهت بررسی و تسلط بر دانش

۲.راهبردهایی جهت تحریک تفکر

۳.راهبردهایی جهت یاددهی ماورای حقایق و جزئیات

در یادگیری با معنا معلم در دانش‌آموزان باورهای مثبت به وجود می‌اورد و همواره تلاش می‌کند که دانش‌آموزان را با موضوع و مطلب درگیر کند.

شیوه‌های نوین یاددهی و یادگیری در جغرافیا

تدریس در جغرافیا تفاوت اساسی که با سایر رشته‌ها دارد، این است که چون دید و تفکر سیستماتیک با آن همراه است همواره با پیامد آموزش مهارت‌هایی همراه است و این عامل بزرگی است که جغرافیا را در میان سایر رشته‌ها ممتاز می‌گرداند. همین طور روش‌های آموزش مفاهیم در جغرافیا نیز تا حدودی منحصر به فرد می‌باشند. در اینجا برای جلوگیری از اطاله‌ی کلام به طور اجمالی به برخی از آنها پرداخته می‌شود.

۱. روش مطالعه‌‌ی میدانی (Field Study)

این روش که گاهی از آن به بازدید علمی تعبیر می‌گردد در فرآیند یاددهی- یادگیری نقش بسزایی دارد. چون مصداق مثل معروف است که می‌گویند شنیدن کی بود مانند دیدن. تجربه ثابت کرده است که یادگیری مجسم عمیق بوده و در حافظه بلندمدت ذخیره می‌گردد. بجای تدریس میدانی، روش سخنرانی در پیش گرفته شود چندان حاصلی نخواهد داشت. ولی آنچه که مهم است موانعی است که در این روش دست و پای معلم را می‌بندد و مانع از استفاده از آن می‌گردد. این موانع برخی به فراهم کردن امکانات آن مربوط می‌گردد و برخی دیگری به اینکه چه موضوعی را و در کجا انتخاب کنیم تا تدریس کامل گردد. همیشه می‌گوییم زمین آزمایشگاه جغرافیا است و آموزش جغرافیا باید همواره با مطالعه مستقیم همراه باشد ولی  بنا به دلایلی که مطرح شد اکثر مواقع تدریس با چنین روشی امکان پذیر نخواهد بود.

۲. روش تدریس مبتنی برIT

 

در حال حاضر به دلیل گسترش همه جانبه‌ی رایانه در ادارات، منازل و مدارس و از سوی دیگرتاکید سازمان ملل مبنی بر تسلط بر رایانه و آموزش بین‌المللی آن در سراسر جهان، سبب شده است که اکثریت مدارس کشورمان به سایت‌های کامپیوتری مجهز شوند. تولید نرم‌افزارهای آموزشی  متنوع هم مزید بر این علت می‌تواند باشد که همکاران شاغل در رشته جغرافیا تدریس خود را در این مکان‌ها (سایت‌ها) انجام دهند. که پیامد آن یادگیری موثر و عمیقی خواهد بود. خصوصاً در مقطع پیش‌دانشگاهی بخش‌هایی از کتاب به این منظور اختصاص داده شده است. ولی آنچه که مهم است این است که همکاران جغرافیا تا چه حد به رایانه مسلطند و به نرم‌افزارها دسترسی دارند یا نه؟ به طور کلی استفاده از این روش نوین و به روز به همکاران توصیه می‌گردد.

۳. روش بارش مغزی یا بیان افکار و ایده‌های آنی (Brain Storming)

در این روش تدریس معمولاً یک عنوان با سرفصل، مثل آلودگی اب‌ها یا بیابان‌ها از سوی معلم به دانش‌آموزان کلاس ارائه می‌شود و دانش‌آموزان با آزادی تمام، کلیه کلماتی را که در مورد آن سرفصل به ذهنشان می‌رسد فوراً بیان می‌کنند. بنابراین دانش‌آموز به طور ناخودآگاه و فوری از یافته‌ها و دانسته‌های قبلی (ساخت شناختی که اشاره گردید) خود استفاده می‌‌کند و آن ها را به کلاس ارائه می‌دهد و به تدریج دانش‌آ مجموعه کلمات یا جملاتی را بیان می‌کنند که تمامی آنها در کنار یکدیگر می‌تواند بخش عمده‌ای از مطالب مرتبط با سرفصل مربوطه را ارائه دهد. این روش،، عاملی است تا به دانسته‌های دانش‌آموزان از یک مطلب پی برد، متن کتاب درسی را فضای بیشتری بخشید و دریافت دانش‌آموزان را از یک موضوع، ارزشیابی کرده و بالاخره دانش‌آموزان را تشویق نمود تا در یک فضای دوستانه به مبادله و ارائه دانش‌ها و دانسته‌های خود بپردازند.

مقررات روش بیان افکار و ایده‌های آنی

۱. معلم باید مطالبی را که دانش‌آموزان بیان می‌کنند با سرعت بر روی تخته سیاه بنویسد و بعد در مورد آنها به روشنی به بحث و بررسی بپردازد.

۲. دانش‌آموزان باید هر مطلبی را که به ذهنشان می‌رسد، فوراً بیان کنند.

۳. دانش‌آموزان سعی می‌کنند مطالب یکدیگر را تکمیل کنند.

۴. اگر دانش‌آموزان نمی‌توانند مطالبی را بیان کنند، یک دقیقه صبر کرده و با شنیدن مطالب دیگران به بیان نظریات خویش بپردازند.

۵. هیچ دانش‌آموزی حق ندارد، نظریات دیگران را مورد نقد یا قضاوت قرار داده یا مسخره کند.

مرحله جمع‌بندی مطالب:

بعد از جمع‌اوری ایده‌ها و افکار دانش‌آموزان، معلم آن‌ها را پردازش نموده مطالب غیرضروری را حدف نماید (البته با ذکر علّت) بعد مطالب را طبقه‌بندی نموده و به نتیجه‌گیری رهنمون گردد.

ارزشیابی در این روش

بهتر است ارزشیابی در این روش را به این صورت اختصاص دهد که هنگام ارائه کلمات از سوی دانش‌آموزان در جریان دسته‌بندی، نتیجه‌گیری در تصمیم به کسانی که بهتر مطالب را درک کرده‌اند و از یافته‌های درسی و مطالعاتی گذشته خود به نحو صحیح و مناسبی استفاده کرده‌اند با نمره‌های عددی یا حروفی از دیگران متمایز سازد.

سایر روشهای یاددهی – یادگیری که مخصوص رشته جغرافیا می‌باشد عبارتند از:

–    روش شبکه‌ی بازیابی (Retrieval Nets)

–    روش به کارگیری نقشه‌های طرحی (گنگ) (Out line maps)

نتیجه‌گیری

آموزش یا درس دادن و به تعبیری بهتر یاد دادن و یاد گرفتن امری است که همه‌ی انسانها به نحوی با آن درگیری داشته‌اند، دارند و همچنان خواهند داشت. (ز گهواره تا گور دانش بجوی) ولی چه کسی و با چه روشی به یاد دادن بپردازد آن مهم است. «موثر بودن هر مدل تدریس به میزان اشتغال فراگیران با فرصت‌های یادگیری بستگی دارد. تداوم هر روزه یک مدل تدریس یکسان غالباً موجب خستگی فراگیران می‌شود.. انگیزش فراگیران همواره مورد بحث بوده است ولی امروزه این بحث به خاطر رقابتی که در مورد جلب توجه فراگیران به وسیله انقلاب ارتباطاتدر ۳۰ سال گذشته انجام شده سریعتر است».

تدریس وقتی پویا و خلاق می‌گردد که

موجب تعهد یادگیرنده به امر یادگیری شود»  و این امر تحقق نمی‌پذیرد مگر با انتخاب یک مدل یا روش تدریس مناسب. در کتاب پیش دانشگاهی و در درس اول اهداف اساسی علم جغرافیا مطرح شده است که یکی از آنها آموزش مفاهیم بین‌المللی است. در این مورد انتخاب موضوع و مطابقت دادن آن با این هدف بسیار مهم برای معلم یک رسالت خطیر خواهد بود که با چه روشی این مهارت یا مهارت‌های دیگر را به فراگیران بیاموزد.